Paryska oficyna Albin Michel w swojej biblijnej kolekcji „Spiritualités vivantes”, którą kierują Jean Mouttapa i Marc de Smeds, publikuje od lat interesujące prace dotyczące kanonu Biblii, dziejów jego powstawania i różnorodności ksiąg niekanonicznych. Właśnie opublikowano nową wersję pracy La Bible oubliée. Apocryphes de l’Ancien et du Nouveau Testaments [Zapomniana Biblia. Apokryfy Starego i Nowego Testamentu], której autorem jest John Robert Porter, emerytowany profesor teologii z Uniwersytetu Exter w Anglii.
Zapomniana Biblia to znakomita popularnonaukowa antologia starożytnych ksiąg, które nie weszły do kanonu zarówno Biblii hebrajskiej i chrześcijańskiej. Teksty tych ksiąg pochodzą z korpusu utworzonego z pseudoepigrafów Biblii hebrajskiej Starego Testamentu i apokryfów Nowego Testamentu. Ich naukowa i teologiczna wartość polega na tym, iż wnoszą wiele światła do problematyki historii, religii i kultury z epoki schyłku biblijnego judaizmu i początków chrześcijaństwa.
Warto przypomnieć, że Biblia hebrajska Starego Testamentu jest owocem selekcji licznych starożytnych tekstów, tzw. pseudoepigrafów. Podobnie rzecz się ma z Nowym Testamentem, gdzie apokryfy były początkowo integralną częścią. Kanony Pisma Świętego były wynikiem długiego procesu selekcji ksiąg natchnionych w środowisku Żydów i chrześcijan. Dzieje kanonu Biblii hebrajskiej sięgają swoimi początkami końca tzw. niewoli babilońskiej w VI wieku p.n.e., ale ostatecznie liczba i porządek ksiąg Starego Testamentu została ustalona w końcu I wieku n.e. Ostateczny kanon Nowego Testamentu powstał znacznie później, bo w IV wieku n.e. Okres ten stanowi jednocześnie czas stopniowego zapominania i odrzucania ksiąg pseudoepigrafów przez rabiniczny judaizm oraz apokryfów przez wczesny Kościół. Niektóre z tych ksiąg, między innymi Pierwsza Księga Henocha i Księga Jubileuszy przetrwały w kanonie Kościoła w Etiopii, ale także w kulturze średniowiecznej Europy, aż do czasów Reformacji. Ich ponowne odkrywanie w badaniach biblijnych nastąpiło dopiero w XX wieku.
Praca Zapomniana Biblia prezentuje selektywny wybór tłumaczeń i komentarzy ksiąg niekanonicznych; z wyjątkiem tych, które nie są zaliczane do pseudoepigrafów i rękopisów znad Morza Martwego, dotychczas obszernie publikowanych. Autor przedstawia na wstępie tablicę chronologiczną, ułatwiającą orientację w historii biblijnego Izraela i początków chrześcijaństwa oraz wczesnego Kościoła. Cześć pierwsza pracy Portera, „Zaginione pisma hebrajskie” (strony 17-160), jest antologią starożytnych pseudoepigrafów (słowo to oznacza: „pod fałszywym tytułem” lub „nieprawdziwym autorem”). W skład tych pism wchodzą rożne gatunki literackie, takie jak apokalipsy, testamenty, narracje epizodów biblijnych, pisma filozoficzne, psalmy i modlitwy. Ich treść oscyluje wokół problemu końca świata, Mesjasza, transcendencji Boga, aniołów, zmartwychwstania, raju dla sprawiedliwych. Z kolei druga cześć, „Zaginiony Nowy Testament” (strony 161-377), ukazuje apokryfy powstałe od II wieku n.e., charakteryzujące się gatunkami literackimi znanymi z Nowego Testamentu, gdyż odnajdujemy wśród nich teksty ewangelii, listów i dziejów apostolskich oraz apokalipsy.
Każdy z pseudoepigrafów Starego Testamentu i apokryfów Nowego Testamentu zawiera krótkie wprowadzenie w postaci klarownego komentarza historyczno-literackiego oraz identyfikacji tytułu, daty i miejsca powstania, języka oryginalnego oraz najstarszego zachowanego manuskryptu. W apendyksie (strony 379-394) autor proponuje pomocne instrumenty dla lepszego zrozumienia biblijnych ksiąg niekanonicznych, jak też słownik ważnych terminów biblijnych oraz noty naukowe i wybór bibliografii.
Po raz pierwszy apokryficzne księgi są prezentowane w tak przystępnej formie, co jest niewątpliwie zasługą ich znawcy, profesora Portera. Przypisywane wielkim postaciom biblijnym historie patriarchów Abrahama, Henocha i Eliasza oraz apostołów Pawła, Piotra i Filipa ukazują znane epizody biblijne: powstania aniołów, upadku szatana czy dzieciństwa Jezusa. Apokryfy opisują jak Adam i Ewa podają własne wersje upadku i grzechu pierworodnego. Liczne aforyzmy Chrystusa odnajdujemy w apokryficznej Ewangelii Tomasza. Księgi apokryficzne stanowią bogate źródło studiów powstawania Biblii na tle historycznych głównych nurtów teologii apokaliptyki i essenizmu oraz judeochrześcijaństwa i gnostycyzmu, więc ich lektura zapewne wzbogaci naszą wiedzę na temat przekazu tradycji biblijnej judaizmu i chrześcijaństwa.
Dariusz DŁUGOSZ
Dariusz Długosz. Urodził się 1962 roku w Szczecinie. Absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Ecole du Louvre w Paryżu. Specjalizuje się w archeologii i filologii biblijnej. Współpracuje z polskimi i zagranicznymi pismami poświęconymi Biblii, między innymi „The Qumran Chronicle”, „The Biblical Archaeology Review”, „Przegląd Orientalistyczny”, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”.
Recogito, nr 77 (wrzesień-grudzień 2014)
